पुस्तक परिचय
मराठी गझलेच्या जडणघडणीचा इतिहास सांगणारा ग्रंथ
_________________________________
आद्य मराठी गझलसंशोधक आणि ज्येष्ठ गझलकार डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांच्या 'मराठी गझल : १९२० ते १९८५' या संशोधननिष्ठ समीक्षाग्रंथाचा परिचय व परीक्षण (भाग १)
-------------------------------------
सावित्रीबाई फुले विद्यापीठ, पुणे येथे मराठी विभागाचे प्रमुख म्हणून काम करून सेवानिवृत्त झालेले आणि पुण्यातच स्थायिक झालेले आद्य मराठी गझलसंशोधक आणि ज्येष्ठ गझलकार डाॅ. अविनाश सांगोलेकर हे मूळचे सांगोले (जि. सोलापूर) येथील रहिवासी आहेत. आपल्या गावाचा अभिमान आपल्या नावातून दिसून यावा म्हणून त्यांनी आपले मूळ आडनाव जे आधी 'कांबळे' असे होते, ते बदलून 'सांगोलेकर' असे केले आहे.
डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांचे प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण सांगोले येथे, तर महाविद्यालयीन शिक्षण सोलापूर आणि सांगली येथे झाले. एम.ए.(मराठी), एम.फिल., पीएच. डी. बरोबरच त्यांनी पत्रकारिता क्षेत्रातील सी.जे. हा अभ्यासक्रमसुद्धा पूर्ण केला आहे.
'मराठी गझल : उगम व विकास '(प्रारंभ ते १९२०) ह्या विषयावर शोधप्रबंधिका सादर करुन १९८४ साली ते एम.फिल. झाले. त्यासाठी त्यांना डाॅ. भालचंद्र फडके यांचे मार्गदर्शन लाभले, तर १९९१ मध्ये पुणे विद्यापीठातील डाॅ. सु. रा. चुनेकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली 'मराठी गझल : १९२० ते १९८५' ह्या विषयावरील शोधप्रबंध त्यांनी पुणे विद्यापीठाला सादर केला व त्यांना पीएच. डी. ही पदवी देखील मिळाली. अशा रीतीने 'मराठी गझल' या विषयावर एम.फिल.आणि नंतर पीएच.डी. करणारे ते पहिलेच संशोधक ठरले आणि 'आद्य मराठी गझलसंशोधक' म्हणून सर्वत्र ओळखले जाऊ लागले. डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांना ओळखत नाही, असा एकही माणूस साहित्य, तसेच गझल क्षेत्रात सापडणार नाही, असा माझा दावा आहे.
डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांचे संशोधनकार्य हे मराठी गझलक्षेत्रातील एक महत्त्वाची घटना आहे, असेच मानावे लागेल. कारण त्यांच्या आधी मराठी गझलेचा असा सर्वसमावेशक पद्धतीने आढावा कुणीही घेतलेला नसावा, असे सांगितले जाते. मराठी गझलेचा इतिहास कुणीतरी लिहिणे ही जशी काळाची गरज होती, तशीच ती गझलेचीही गरज होती.कारण अभ्यासकांना संबंधित क्षेत्राचा इतिहास माहीत असणे नितांत आवश्यक असते आणि म्हणूनच डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांनी हे एक खूप महत्त्वाचे काम पूर्णत्वास नेलेले आहे आणि त्यासाठी मराठी गझलकार, मराठी गझल अभ्यासक व मराठी गझलेवर प्रेम करणारे रसिक अशी सर्व मंडळी डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांची कायम ऋणी राहील, यात काही एक शंका नाही.
एम. फिल. करत असताना मराठी गझलेच्या आरंभापासून ते १९२० पर्यंतच्या कालखंडातील गझलांचा धांडोळा डाॅ. सांगोलेकर यांनी घेतला होताच. त्यानंतर मराठी गझलेचा सर्वंकष असा अभ्यास करून, सर्व बाबी तपासून घेऊनच त्यांनी आपला पीएच.डी.साठीचा प्रबंध लिहिला आहे. एखाद्या विषयाचा ध्यास घेणे, त्याच्या रीतसर संशोधनाकडे वळणे, चिकाटीने त्याचा पाठपुरावा करून हाती घेतलेले काम पूर्णत्वास कसे नेता येऊ शकते, याचे एक अनोखे असे उदाहरण डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांनी नवीन पिढीसमोर घालून दिलेले आहे. त्यामुळे डाॅ. अविनाश सांगोलेकर हे निश्चितपणे कौतुकास पात्र ठरतात.
त्यांच्या ह्या संशोधनकार्याचा एकंदरीत आवाका किती मोठा होता हे बघायला गेलो, तर ह्या प्रबंधासाठी डाॅ. सांगोलेकर यांनी २६ काव्यग्रंथ, २२ नियतकालिके, संदर्भसूचीतील ३० मराठी ग्रंथ, हिंदी, उर्दू आणि इंग्रजी भाषेतील ९ ग्रंथ, त्या काळातील गझलक्षेत्रातील मान्यवरांचे लेख, तसेच विविध प्रकारचे १५ शब्दकोश अशा सुमारे शंभराहून अधिक ग्रंथांचा अभ्यास करून 'मराठी गझल :१९२० ते १९८५' हा ग्रंथ मराठी गझलरसिक व गझलअभ्यासकांसाठी उपलब्ध करून दिला आहे. दिवस-रात्र एक करून, प्रचंड अशी मेहनत केल्यानंतर सिद्ध झालेला हा ग्रंथ गझलेवर प्रेम करणा-या प्रत्येक व्यक्तीच्या संग्रही असावा, असे मला प्रामाणिकपणे वाटते.
एम.फिल. व त्यानंतर पीएच. डी. ह्या दोन संशोधनपदव्या मिळवल्यानंतरही डॉ.सांगोलेकरांचा मराठी गझलेचा अभ्यास व त्यावरील लेखन सातत्याने सुरूच होते. संशोधनकाळात केलेले कार्य व त्यानंतर केलेला अभ्यास ह्यावर पुन्हा एकदा पुनर्विचार करून, त्याचे पुनर्लेखन करून हे सर्व लेखन एका ग्रंथाच्या रूपात 'मराठी गझल : १९२० ते १९८५' या नावाने प्रकाशित करण्यात आले. या ग्रंथाच्या आजपावेतो एकूण तीन आवृत्त्या अनुक्रमे १९९५, २०१५ व २०२५ साली प्रकाशित झालेल्या असून सदर तृतीय आवृत्ती नुकतीच म्हणजे १५ एप्रिल २०२५ रोजी प्रकाशित झाली आहे.
डाॅ. अविनाश सांगोलेकर हे १९७९ - १९८० पासून गझललेखन करत आहेत. मात्र त्यांचा स्वत:चा पहिलावहिला गझलसंग्रह प्रकाशित व्हायला २०२२ साल उजाडावे लागले (म्हणजे सुमारे ४२ वर्षांच्या कालावधीनंतर), हे सुद्धा गझलेवर प्रेम करणा-या, गझललेखन करणा-या मंडळींनी समजून घ्यायला हवे, असे मला वाटते. 'अविनाशपासष्टी' हा स्वतःचा गझलसंग्रह प्रकाशित करण्यासाठी त्यांनी दाखवलेला हा संयम, त्यासाठी त्यांना दाखवावा लागलेला मनाचा मोठेपणा, काम करण्याचा निर्धार निश्चितपणे वाखाणण्याजोगा असून त्यासाठी डाॅ. अविनाश सांगोलेकर अभिनंदनास पात्र आहेत, असे मला वाटते. हाती घेतलेले संशोधनाचे कार्य, दैनंदिन नोकरीत करावे लागणारे कार्यालयीन कार्य यात डाॅ अविनाश सांगोलेकर इतके गुंतून गेले होते की, स्वत:चा एखादा गझलसंग्रह काढावा, असा विचारदेखील ते करू शकत नव्हते. परिणामत: हातात घेतलेली सर्व कामे पूर्ण केल्यानंतर, नोकरीतून सेवानिवृत्त झाल्यावर वयाच्या ६५ व्या वर्षी, निवडक अशा ६५ गझलांचा समावेश असलेला गझलसंग्रह 'अविनाशपासष्टी' या नावाने प्रकाशित केला व गझललेखन करणा-या नवीन पिढीसमोर एक आदर्श घालून दिला, असे मला वाटते.
"मराठी गझल - १९२० ते १९८५"
या पुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर माधव जूलियन आणि सुरेश भट या दोघांचे सुंदर व आकर्षक असे छायाचित्र छापलेले असून मलपृष्ठावर डाॅ.अविनाश सांगोलेकर यांच्या छायाचित्रासह या पुस्तकाबद्दलची माहिती देण्यात आलेली आहे. अशा प्रकारे आपण आद्य मराठी गझलसंशोधक आणि ज्येष्ठ गझलकार डॉ.अविनाश सांगोलेकर यांचे संशोधनकार्य, हे संशोधनकार्य हाती घेण्यामागची पार्श्वभूमी, त्या वेळची परिस्थिती याची थोडक्यात माहिती लेखाच्या या पहिल्या भागात घेतली आहे. 'मराठी गझल : १९२० ते १९८५' या ग्रंथाच्या अंतरंगाविषयीचा आढावा आपण लेखाच्या पुढच्या भागात म्हणजेच भाग - २ मध्ये घेऊयात ....!
(क्रमश:)
पुस्तकाचे नाव : 'मराठी गझल : १९२० ते १९८५' (तृतीयावृत्ती)
संशोधननिष्ठ समीक्षाग्रंथ लेखन :
डाॅ. अविनाश सांगोलेकर
प्रकाशक : मिहाना पब्लिकेशन्स, पुणे
मुखपृष्ठ : राजेंद्र गिरधारी
पृष्ठसंख्या : २९८
किंमत : ३५० रुपये.
दिवाकर चौकेकर
गांधीनगर (गुजरात)
0 Comments