🍀 पुस्तक परिचय 🍀
🌸 मराठी गझल : १९२० ते १९८५ 🌸
मराठी गझलेच्या जडणघडणीचा इतिहास सांगणारा ग्रंथ
आद्य मराठी गझलसंशोधक आणि ज्येष्ठ गझलकार डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांच्या 'मराठी गझल : १९२० ते १९८५' या संशोधननिष्ठ समीक्षाग्रंथाचे परीक्षण
(भाग ४)
आद्य मराठी गझलसंशोधक आणि ज्येष्ठ मराठी गझलकार डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांचा परिचय, त्यांचे मराठी गझलक्षेत्रातील संशोधनाचे कार्य व हे कार्य हाती घेण्यामागील पार्श्वभूमी, तसेच त्या वेळची परिस्थिती ह्याची थोडक्यात माहिती आपण परीक्षणाच्या पहिल्या, दुस-या व तिस-या भागात घेतली. आता 'मराठी गझल : १९२० ते १९८५' या ग्रंथाच्या अंतरंगाविषयीचा आढावा आपण परीक्षणाच्या या म्हणजेच भाग-४ मध्ये घेऊ.
आत्तापर्यंत आपण गझल म्हणजे काय,तिचा उगम कसा आणि कुठे झाला, गझल भारतात कशी आली,गझलगायन, १९२० पूर्वीची मराठी गझल याबद्दलचा सर्व इतिहास जाणून घेतला असून आता माधव जूलियन यांच्या गझलरचनेमागील पार्श्वभूमी आणि त्यांचा गझलविचार याबद्दल अधिक जाणून घेऊ.
माधव जूलियन यांचा जन्म गुजरातमधील बडोदे येथे २१ जानेवारी १८९४ रोजी त्यांच्या आजोळी झाला. येथेच त्यांचा गुजराती भाषेशी परिचय झाला. वयाच्या २४ व्या वर्षांपर्यंत त्यांचे वास्तव्य बडोदे येथेच होते. गुजराती गझलेमुळे त्यांची 'गझल' या काव्यप्रकाराशी ओळख झाली. १९१८ मध्ये ते उच्च शिक्षणासाठी मुंबईत आले आणि एल्फिन्स्टन कॉलेज, मुंबई येथे फार्सी व इंग्रजी हे विषय घेऊन ते एम. ए. झाले. या दरम्यान फार्सी भाषेच्या अभ्यासामुळे त्यांची 'गझल' ह्या काव्यप्रकाराशी अधिक शास्त्रशुद्ध प्रकारे ओळख झाली.शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर ते पुण्याच्या फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये प्राध्यापक म्हणून नोकरीस लागले.विद्यार्थ्यांना ते फार्सी हा विषय शिकवू लागले. दरम्यान १९२५ मध्ये त्यांनी 'फार्शी-मराठी कोश' हा अभ्यासपूर्ण कोश एकट्याने तयार करून प्रकाशित केला. १९१९ साली त्यांनी 'गझल' या काव्यप्रकाराचा पद्याच्या अंगाने अभ्यास केला, तेव्हा मराठी गझलांमध्ये शैथिल्य आलेले आहे,असे त्यांच्या लक्षात आले. (पाहा: 'गज्जलांजलि', पृ.८) म्हणून गझलांचे शुद्ध स्वरूप स्पष्ट करावे आणि त्यांची चांगली उदाहरणे वाचकांसमोर ठेवावीत, अशी त्यांना इच्छा झाली. 'प्रेमाची वकिली' ह्या आपल्या गझलेने २५ एप्रिल १९१९ रोजी त्यांनी गझललेखनास सुरुवात केली. गझलरचना करणे आणि ती प्रकाशित करणे चालू असतानाच गझलेच्या प्रचार-प्रसारासाठी झटण्याचे कामदेखील त्यांनी सुरू केले. त्यासाठी 'गझल' ह्या काव्यप्रकाराबद्दलची माहिती देणे त्यांनी सुरू केले. थोडक्यात, गझललेखन व गझलपुरस्कार या दोन्ही गोष्टी त्यांनी १९२० सालापासूनच सुरू केल्या.
मराठीत 'गझल' हा काव्यप्रकार अठराव्या शतकापासून हाताळला जात असला; तरी त्यात काही उणिवा होत्या, शास्त्रशुध्द माहितीचा अभाव होता व यातून गोंधळाची परिस्थिती निर्माण झालेली होती. गझलगायनाच्या अंगाने लिहिल्या जाणा-या या गझलांमध्ये गझलवृत्तांची हाताळणी करण्यात अनेक उणिवा होत्या व एक स्वतंत्र काव्यप्रकार म्हणून गझलेचा गांभीर्याने विचार केला जात नव्हता,असे आपले मत डाॅ.अविनाश सांगोलेकर यांनी व्यक्त केले आहे.
एकंदरीत, 'गझल' हा एक स्वतंत्र काव्यप्रकार आहे,ह्याची जाणीव मराठी काव्यक्षेत्राला करून देण्याचे मोठे कार्य माधव जूलियन यांनी केले.तसेच हा काव्यप्रकार कविप्रिय व रसिकप्रिय करण्यातही त्यांचा मोठा सहभाग होता, असे आपले मत डाॅ. अविनाश सांगोलेकर ह्यांनी व्यक्त केले आहे.
अरबी-फार्सी भाषेत वापरल्या जाणा-या ६७ वृत्तांचा शास्त्रशुद्ध व सोदाहरण परिचय माधवरावांनी मराठीत करून दिला आणि त्याद्वारे त्यांनी मराठी वृत्तसंपदेत मोलाची भर घातली,असे आपले मत डाॅ. सांगोलेकर यांनी व्यक्त केले आहे.
'गझल' या काव्यप्रकाराला मराठी साहित्यक्षेत्रात सुरुवातीस खूपच विरोध झाला.परंतु आपल्या अभ्यासपूर्ण अशा माहितीच्या आधारे माधव जूलियन यांनी तो मोडून काढला,असा निष्कर्षही डाॅ. अविनाश सांगोलेकर यांनी काढला आहे. हे कार्य माधव जूलियन यांनी केले नसते, तर मराठी गझलेची वाटचाल तेथेच थांबली असती. त्यामुळे माधव जूलियन यांचे हे कार्य खूप महत्त्वाचे ठरते आणि म्हणूनच माधवराव पटवर्धन उर्फ माधव जूलियन यांच्या या गझलकार्याला मराठी गझलेच्या इतिहासात मानाचे स्थान आहे,असे ठाम प्रतिपादनसुद्धा डाॅ. अविनाश सांगोलेकर ह्यांनी केले आहे.
मराठी गझलेच्या इतिहासात माधवराव पटवर्धन उर्फ माधव जूलियन यांनी केलेल्या ह्या गझलकार्याचे महत्त्व लक्षात घेऊन डॉ.सांगोलेकर ह्यांनी 'मराठी गझल :१९२० ते १९८५' या आपल्या ग्रंथात त्यावरच एक संपूर्ण प्रकरण खर्च केले आहे.
माधव जूलियन ह्यांचे प्रत्यक्ष गझलकार्य आणि त्यानंतरच्या मराठी गझलेची वाटचाल ह्याबातची माहिती परीक्षणाच्या पुढच्या म्हणजेच ५ व्या भागात आपण करून घेणार आहोत. (क्रमश:)
ग्रंथाचे नाव : 'मराठी गझल : १९२० ते १९८५'
(संशोधननिष्ठ समीक्षाग्रंथ),
ग्रंथकार : डाॅ. अविनाश सांगोलेकर,
प्रकाशक : मिहाना पब्लिकेशन्स, पुणे,
मुखपृष्ठ : राजेंद्र गिरधारी,
पृष्ठसंख्या : २९८,
किंमत : ३५० रुपये.
दिवाकर चौकेकर,
गांधीनगर (गुजरात)
0 Comments